واکسن ب ث ژ چیست؟
واکسن ب ث ژ (BCG) یک واکسن است که برای پیشگیری از بیماری سل (TB) استفاده میشود. این واکسن یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین واکسن‌های دنیا است و از یک نوع باکتری ضعیف‌شده به نام Mycobacterium bovis ساخته شده است که مشابه عامل سل در انسان است، ولی بیماری‌زا نیست. برخی از موارد مصرف این واکسن به شرح زیر است:
- پیشگیری از سل ریوی در کودکان و نوزادان (به خصوص در کشورهایی که سل شایع است از جمله ایران)
- پیشگیری از انواع شدید سل مانند سل منتشر (میلیاری) و مننژیت سلی
مزایای واکسن ب ث ژ
این واکسن یک روش پیشگیری بسیار قدیمی برای بیماری سل است که دارای کاربرد یا مزایای دیگری نیز است. برخی از مزایای این واکسن به شرح زیر است:
- پیشگیری از انواع شدید بیماری سل: واکسن ب ث ژ از بروز انواع شدید و خطرناک سل از جمله سل میلیاری (سل منتشر) و مننژیت سلی (عفونت پرده‌های مغز)، به خصوص در نوزادان و کودکان خردسال جلوگیری می‌کند. این نوع از سل‌ها می‌توانند تهدیدی جدی برای جان کودک باشند و واکسن BCG نقش محافظتی حیاتی دارد.
- کاهش مرگ‌ومیر در کودکان: در کشورهایی که سل شایع است (مانند ایران، هند، کشورهای آفریقایی)، تزریق واکسن سل در بدو تولد توانسته است به کاهش قابل توجه مرگ‌ومیر ناشی از سل کمک زیادی کند. به علاوه، می‌توانید از انواع قرص جوشان (تقویتی) استفاده کنید.
- ایمنی نسبی در برابر سل ریوی: هرچند این واکسن ایمنی کامل در برابر سل ریوی بزرگسالان ایجاد نمی‌کند، ولی در برخی موارد باعث کاهش شدت بیماری یا تاخیر در بروز آن میشود. یعنی اگر فردی واکسن زده باشد، ممکن است به نوع خفیف‌تر سل مبتلا شود.
- تقویت سیستم ایمنی غیر اختصاصی: برخی مطالعات نشان داده که واکسن سل ممکن است علاوه بر اثر خاص علیه سل، باعث فعال‌سازی عمومی سیستم ایمنی بدن شود و در مقابل بیماری‌های عفونی دیگر نیز نقش محافظتی غیر مستقیم داشته باشد.
ترکیبات واکسن ب ث ژ
ترکیبات موجود در واکسن بسیار ساده و مشخص است. این واکسن شامل ترکیباتی بر پایه یک باکتری زنده ضعیف شده و و دیگر ترکیبات غیرفعال است. برخی از ترکیبات اصلی و فرعی واکسن ب ث ژ به شرح زیر است:
- باکتری زنده ضعیف شده
- سوسپانسیون یا محیط نگهدارنده (محلول رقیق‌کننده)
- مواد پایدارکننده (در برخی برندها)
- فاقد مواد نگهدارنده شیمیایی قوی (مثل تیومرسال)
بیشتر بدانید: آمپول گارداسیل
نحوه تزریق واکسن سل
واکسیناسیون با واکسن ب ث ژ باید با دقت خاصی انجام شود، زیرا این واکسن به صورت داخل جلدی (Intradermal) تزریق شده و تزریق آن زیر جلدی یا عضلانی نیست. برای اطلاع از نحوه تزریق واکسن ب ث ژ با ما همراه باشید.
- این واکسن در یک سوم فوقانی بازوی راست (جلوی شانه) و به صورت سطحی، زیر پوست تزریق میشود. در نوزادان و کودکان این محل به خوبی مشخص است.
- واکسن به صورت پودر لیوفیلیزه (خشک‌شده) در ویال ارائه میشود که باید با محلول مخصوص رقیق کننده (آب استریل برای تزریق) مخلوط شود. دقت داشته باشید که فقط بلافاصله پس از آماده‌سازی استفاده شود (در عرض 6 ساعت).
- باید از سرنگ مخصوص تزریق داخل جلدی (مثل سرنگ انسولین) استفاده شود. سوزن باید بسیار نازک و کوتاه باشد (سایز 26 یا 27).
- برای تزریق، سوزن با زاویه کم (حدود 15 درجه) وارد پوست میشود. هنگام تزریق، یک تاول یا برجستگی کوچک (مثل پوست پرتقال) در محل ظاهر میشود که نشانه درست بودن تزریق است.
- اگر برجستگی ایجاد نشد یا واکسن عمیق تزریق شد، ممکن است بی‌اثر باشد یا باعث عوارض شود.
نحوه عملکرد واکسن ب ث ژ
وقتی این واکسن به بدن تزریق میشود، باکتری ضعیف وارد پوست شده و به سلول‌های ایمنی بدن معرفی میشود. سیستم ایمنی بدن آن را به عنوان یک عامل بیگانه شناسایی کرده و در برابر آن واکنش دفاعی نشان می‌دهد. سلول‌های ایمنی بدن، از جمله ماکروفاژها، باکتری ضعیف را جذب و هضم می‌کنند و همزمان سیگنال‌هایی به سایر اجزای سیستم ایمنی ارسال می‌کنند تا یک پاسخ ایمنی سلولی قوی ایجاد شود. این پاسخ باعث تولید سلول‌های T حافظه‌ای میشود که اگر بدن در آینده با باکتری واقعی سل مواجه شود، بتواند به سرعت آن را شناسایی و نابود کند.
بیشتر بدانید: واکسن HPV
عوارض واکسن ب ث ژ
این واکسن بدون عوارض شدیدی یا خطری در نوزادان و کودکان تحمل میشود. با این حال، برخی از عوارض واکسن سل به شرح زیر می‌باشد:
- قرمزی، تورم و برجستگی در محل تزریق
- تاول یا زخم کوچک در محل تزریق
- برآمدگی غدد لنفاوی زیربغل (در همان سمت تزریق)
- تب خفیف
موارد احتیاط و منع مصرف
قبل از تزریق، اگر به آن یا سایر ترکیبات موجود در واکسن حساسیت دارید، از تزریق خودداری کنید. برخی از موارد احتیاط واکسن ب ث ژ عبارتند از:
- اگر کودک به بیماری‌های نقص ایمنی مبتلا باشد (از جمله، بیماری‌های مربوط به سلول‌های T یا نقص گاماگلوبولین)، واکسن ب ث ژ که حاوی باکتری زنده ضعیف است، می‌تواند باعث عفونت منتشر (سل واکسینال) شود.
- تزریق واکسن در زمان بیماری شدید (مانند عفونت فعال یا تب بالا) ممکن است باعث ایجاد واکنش‌های شدیدتر شود یا تاثیر واکسن کاهش یابد.
- نوزادان با وزن بسیار پایین ممکن است سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشند و واکسن BCG برایشان خطرناک باشد. صبر تا رسیدن به وزن مناسب و پایدار قبل از واکسیناسیون ضروری است.
- واکسن سل باید داخل جلدی تزریق شود. تزریق اشتباهی در لایه‌های عمیق‌تر پوست یا عضله می‌تواند منجر به آبسه، نکروز یا التهاب شدید شود.
- اگر در تزریق قبلی واکسن عوارض شدیدی مثل زخم‌های وسیع، التهاب شدید غدد لنفاوی یا عفونت منتشر رخ داده باشد، باید در تزریق‌های بعدی احتیاط کرد یا از آن اجتناب نمود.
- این واکسن با واکسن‌های دیگر تداخلی ندارد، ولی در موارد خاص (مثل تجویز همزمان با واکسن زنده دیگر) باید فواصل لازم رعایت شود.
- وجود اگزما، عفونت یا زخم در بازوی راست (محل تزریق) ممکن است باعث اختلال در جذب واکسن یا بروز عوارض شود.
مصرف واکسن ب ث ژ در بارداری
در دوران بارداری، استفاده از واکسن‌های زنده (مثل سرخک، اوریون، سرخجه و ب ث ژ) ممکن است خطراتی برای جنین در پی داشته باشد. اگرچه شواهد قطعی از آسیب مستقیم به جنین در دست نیست، ولی از آنجایی که سیستم ایمنی جنین در حال رشد است، ورود میکروب‌های زنده حتی به‌صورت ضعیف ممکن است باعث عفونت یا واکنش شدید شود.
بیشتر بدانید: واکسن کزاز
تداخل دارویی واکسن ب ث ژ (واکسن سل)
قبل از تزریق، داروهای تجویزی و گیاهی مورد استفاده خود را به پزشک اطلاع دهید. برخی از تداخلات دارویی واکسن سل به شرح زیر است:
- تداخل خطرناک: داکلیزومب، دوپیلومب، فینگولیمود، گوسلکومب، داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی، اوکرلیزومب، ریسانکیزومب، تیلدراکیزومب
- کاهش اثرات واکسن ب ث ژ (ایمنی‌زا) توسط داروها: ونتوکلاکس، تیزاجنلکلوسل، تیلدراکیزومب، اوکرلیزومب، متوترکسات، مرکاپتوپورین، لفلونامید، فینگولیمود، دی متیل فومارات، دفلازاکورت، داکلیزومب، آزاتیوپورین، سیلولوسل
شرایط نگهداری واکسن ب ث ژ
این واکسن باید در دمای یخچال (نه یخ) و دور از گرما نگهداری شود. واکسن نباید منجمد شود؛ یخ‌زدگی باعث تخریب ساختار واکسن میشود و آن را غیرفعال و غیرقابل استفاده می‌کند.
کلام اخر
این مقاله به بررسی پیشگیری از بیماری سل با واکسن ب ث ژ، از مجله داروخانه آنلاین مثبت سبز پرداخت. با توجه به شیوع بالای سل در بسیاری از نقاط جهان، استفاده گسترده و به موقع از واکسن سل می‌تواند به کاهش قابل توجه بار بیماری، پیشگیری از عوارض جدی و کاهش مرگ و میر ناشی از سل کمک کند. در نهایت، ارتقای آگاهی جامعه و سیستم‌های بهداشتی نسبت به اهمیت واکسن سل و تقویت زیرساخت‌های واکسیناسیون، گام مهمی در جهت کاهش شیوع و اثرات مخرب بیماری سل خواهد بود.
