رحم اجاره‌ای چیست؟ صفر تا صد مراحل علمی، انواع و هزینه

مفهوم رحم اجاره‌ای چیست؟ تعریف ساده و علمی

رحم اجاره‌ای به انگلیسی surrogacy یک راهکار درمانی است که به زوج‌ها یا افرادی که نمی‌توانند به‌طور طبیعی باردار شوند، کمک می‌کند تا صاحب فرزند شوند. در این روش یک زن دیگر (که به او مادر جایگزین گفته می‌شود) قبول می‌کند که جنین فرد یا زوج متقاضی را در رحم خود حمل کرده و پس از به دنیا آمدن، نوزاد را به آن‌ها تحویل دهد. به عبارت ساده، مادر جایگزین نقش «حامل» نوزاد را بر عهده دارد، در حالی که نوزاد از نظر ژنتیکی به او تعلق ندارد.

از دیدگاه علمی، رحم اجاره‌ای یکی از روش‌های کمک‌باروری (مانند IVF) است که در آن، جنین حاصل از لقاح مصنوعی (در محیط آزمایشگاه) به رحم یک زن داوطلب منتقل می‌شود. این جنین، از ترکیب تخمک و اسپرم والدین اصلی (یا اهداکنندگان) ایجاد شده است. با این روش مشکل ناباروری حل شده و والدین می‌توانند از لحاظ ژنتیکی صاحب فرزند شوند.

نکته حیاتی در این تعریف، این است که در اغلب موارد، مادر جایگزین هیچ ارتباط ژنتیکی با نوزاد ندارد.

دلیل اجاره رحم چیست؟

اصلی‌ترین دلیل اجاره رحم به مشکلات ناباروری و شرایط پزشکی مرتبط می‌شود. از جمله این مشکلات می‌توان به نداشتن رحم، ناباروری، سقط مکرر یا خطرناک بودن بارداری برای سلامتی زن اشاره کرد. همچنین زنانی که نگران به هم ریختن اندام خود بعد از حاملگی هستند، می‌توانند بدون نگرانی با استفاده از رحم اجاره‌ای صاحب فرزند شوند.

تفاوت با سایر روش‌های کمک باروری

تفاوت کلیدی رحم جایگزین با سایر روش‌های باروری در این است که در رحم اجاره ای جنین حاصل از لقاح تخمک و اسپرم والدین (یا اهداکنندگان) در بدن یک زن دیگر رشد کرده و دوره بارداری را طی می‌کند. اما در روش‌های دیگر بارداری در رحم خود فرد انجام می‌شود.

رحم اجاره ای اغلب به عنوان آخرین گزینه برای درمان ناباروری مطرح می‌شود، زیرا روش‌های دیگر مشکلات کمتری دارند. تفاوت دیگر در این است که رحم اجاره ای حاملگی تنها روشی است که در آن مادر بیولوژیک با حامل نوزاد یکسان نیست.

برای روشن‌تر شدن تفاوت‌ رحم جایگزین با سایر روش‌های کمک باروری، جدول زیر را مشاهده کنید.

چه زوج‌هایی به رحم اجاره‌ای نیاز دارند؟

زوج‌های مختلفی به رحم جایگزین نیاز پیدا می‌کنند. این افراد معمولاً به دلیل مشکلات پزشکی، جسمی یا دلایل دیگری قادر به بارداری نیستند. دلایل اصلی و کاندیداهای استفاده از این روش عبارتند از:

1. مشکلات مرتبط با رحم

شامل زنانی است که به صورت مادرزادی رحم ندارند (مانند سندروم راکی تانسکی) یا به دلایل پزشکی مانند فیبروم‌های شدید یا سرطان مجبور به برداشتن رحم خود شده‌اند. همچنین زنانی که رحمشان دچار ناهنجاری‌های ساختاری یا چسبندگی‌های شدید است، نمی‌توانند جنین را حمل کنند و به این روش روی می‌آورند.

2. شرایط پزشکی خطرناک برای مادر

برخی از بیماری‌ها مانند مشکلات شدید قلبی، نارسایی کلیوی یا دیابت کنترل‌نشده می‌توانند بارداری را برای مادر به شدت پرخطر کنند و زندگی او را به خطر بیندازند. در این شرایط، پزشکان برای حفظ سلامت مادر، از بارداری او جلوگیری کرده و رحم اجاره‌ای را به عنوان یک راهکار جایگزین پیشنهاد می‌کنند.

3. شکست مکرر در روش‌های کمک باروری (IVF)

گاهی اوقات، با وجود اینکه تخمک و اسپرم سالم هستند و لقاح در آزمایشگاه موفقیت‌آمیز است، اما به دلیل عدم لانه گزینی جنین در رحم یا سقط‌های مکرر، بارداری به نتیجه نمی‌رسد. در این موارد، زوج‌ها پس از چندین دوره ناموفق IVF، به سراغ رحم اجاره‌ای می‌روند.

4. سقط مکرر

سقط‌های مکرر به دلایلی مانند مشکلات ژنتیکی جنین یا اختلالات ایمونولوژیک رخ می‌دهند. زمانی که علت سقط‌های مکرر در رحم مادر یافت نمی‌شود، استفاده از رحم یک زن دیگر که این مشکلات را ندارد، می‌تواند به بارداری موفق منجر شود. یکی از رایج‌ترین راهکارها برای جلوگیری از نقص جنین مصرف قرص فولیک اسید از سه ماه قبل بارداری تا اواسط بارداری است که تحت نظر پزشک زنان تجویز می‌شود.

5. تمایل نداشتن به بارداری

این دلیل اغلب به عنوان یک انتخاب شخصی در نظر گرفته می‌شود. برخی افراد یا زوج‌ها به دلایل کاملاً شخصی و نه پزشکی، مانند حفظ سلامت جسمی و تناسب اندام یا تمرکز بر شغل و زندگی حرفه‌ای، تصمیم می‌گیرند که خود باردار نشوند و از رحم اجاره‌ای حاملگی استفاده کنند.

انواع رحم اجاره ای

به‌طور کلی، رحم اجاره‌ای به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که تفاوت کلیدی آن‌ها در ارتباط ژنتیکی مادر جایگزین با نوزاد است.

1. رحم اجاره‌ای سنتی

این نوع، در گذشته رایج‌تر بود، اما به دلیل پیچیدگی‌های اخلاقی و حقوقی، امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، مادر جایگزین هم مادر ژنتیکی و هم مادر حامل نوزاد است.

• فرآیند: تخمک مادر جایگزین با اسپرم پدر اصلی (یا یک اهداکننده) در محیط آزمایشگاه یا با روش تلقیح داخل رحمی (IUI) لقاح می‌یابد.
• تفاوت اصلی: در این نوع، مادر جایگزین از نظر بیولوژیکی، مادر واقعی نوزاد محسوب می‌شود، زیرا تخمک او برای تشکیل جنین استفاده شده است. این مسئله می‌تواند منجر به وابستگی عاطفی و چالش‌های حقوقی در زمان تحویل نوزاد شود.

2. رحم اجاره‌ای حاملگی

این نوع، مدرن‌ترین و رایج‌ترین شکل رحم اجاره‌ای است و به دلیل حل بسیاری از چالش‌های اخلاقی و حقوقی، به شدت مورد استقبال قرار گرفته است. در این روش، مادر جایگزین هیچ ارتباط ژنتیکی با نوزاد ندارد.

• فرآیند: جنین با استفاده از لقاح مصنوعی (IVF) در آزمایشگاه از تخمک و اسپرم والدین اصلی (یا اهداکنندگان تخمک و اسپرم) تشکیل می‌شود و سپس به رحم مادر جایگزین منتقل می‌گردد.
• تفاوت اصلی: مادر جایگزین صرفاً نقش «حامل» نوزاد را ایفا می‌کند و از نظر ژنتیکی، نوزاد کاملاً به والدین اصلی تعلق دارد. این موضوع، فرآیند تحویل نوزاد را از نظر قانونی و عاطفی بسیار ساده‌تر می‌کند. به همین دلیل، در اغلب کشورهایی که این روش قانونی است، این نوع رحم اجاره‌ای ترجیح داده می‌شود.

احتمال موفقیت رحم اجاره ای

در رحم اجاره ای عوامل متعددی وجود دارند که شانس بارداری موفق و تولد نوزادی سالم را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهند. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:

• مرکز درمانی
• وضعیت فیزیولوژیک و آمادگی بدنی مادر جایگزین
• سلامت و کیفیت گامت‌های (اسپرم و تخمک) والدین اصلی
• اجرای دقیق روش‌های کمک‌باروری (مانند لقاح مصنوعی یا IVF)

با توجه به پیشرفت‌های اخیر پزشکی و طبق این منبع مراکز باروری ایالات متحده تا 75 درصد شانس موفقیت بارداری به روش رحم اجاره ای را گزارش کرده‌اند. به کمک انواع قرص تقویت اسپرم و تقویت تخمدان زیر نظر پزشک متخصص می توان کیفیت اسپرم و تخمک را تا حد زیادی بالا برد.

مراحل رحم اجاره ای

فرآیند رحم اجاره‌ای یک دوره طولانی و چند مرحله‌ای است که نیازمند همکاری نزدیک بین والدین متقاضی، مادر جایگزین و تیم پزشکی است. این مراحل به ترتیب زیر انجام می‌شوند:

1. انتخاب و غربالگری مادر جایگزین (اهداکننده)

این مرحله، حیاتی‌ترین گام در فرآیند رحم اجاره‌ای است. یافتن فردی که از نظر جسمی و روانی آمادگی کامل برای این مسیر را داشته باشد، اهمیت بالایی دارد.

شرایط زن داوطلب برای رحم اجاره ای

متقاضیان باید چندین شرط مهم را داشته باشند تا به عنوان مادر جایگزین تأیید شوند. این شرایط تضمین می‌کند که بارداری با کمترین خطر ممکن انجام شود.

• سن مناسب: معمولاً بین ۲۱ تا ۴۵ سال.
• سابقه بارداری سالم: حداقل یک بارداری موفق و بدون عوارض جدی در گذشته داشته باشند.
• سلامت کامل جسمی و روانی: عدم ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت کنترل‌نشده، فشار خون بالا و همچنین نداشتن سابقه بیماری‌های روانی جدی.
• عدم مصرف دخانیات و مواد مخدر: مادر جایگزین باید متعهد به عدم مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر باشد.
• زندگی پایدار و محیط حمایتی: داشتن یک زندگی ثابت و حمایت خانواده یا همسر برای عبور از چالش‌های احتمالی این فرآیند.

بعد از بررسی این شرایط، فرد متقاضی تحت آزمایش‌های پزشکی و غربالگری‌های روان‌شناختی دقیق قرار می‌گیرد تا سلامت او به‌طور کامل تأیید شود.

2. فرآیند پزشکی: انتقال جنین (Embryo Transfer)

پس از اینکه مادر جایگزین تأیید شد و قراردادهای حقوقی امضا گردید، مرحله انتقال جنین آغاز می‌شود که یک پروسه کاملاً پزشکی است.

• آماده‌سازی رحم: مادر جایگزین تحت یک دوره درمانی با هورمون‌ها قرار می‌گیرد تا رحم او برای پذیرش جنین آماده شود و احتمال موفقیت بارداری افزایش یابد.
• انتقال جنین: در این مرحله، جنینی که از طریق روش لقاح مصنوعی (IVF) با استفاده از تخمک و اسپرم والدین اصلی (یا اهداکنندگان) در آزمایشگاه تشکیل شده، با یک کاتتر نازک به آرامی به داخل رحم مادر جایگزین منتقل می‌شود. این فرآیند معمولاً بدون درد بوده و نیاز به بی‌هوشی ندارد.

3. مراقبت‌های دوران بارداری

این مرحله کاملاً شبیه به یک بارداری طبیعی است، با این تفاوت که نظارت دقیق‌تری بر روی سلامت مادر و جنین وجود دارد.

• مراقبت‌های پزشکی منظم: مادر جایگزین باید به صورت منظم به پزشک مراجعه کند. تمامی چکاپ‌ها، سونوگرافی‌ها و آزمایش‌های لازم و مصرف انواع مکمل مخصوص بارداری برای اطمینان از سلامت بارداری انجام می‌شود و هزینه‌های آن توسط والدین اصلی پرداخت می‌شود.
• پشتیبانی عاطفی و روانی: با توجه به چالش‌های عاطفی این مسیر، هم برای مادر جایگزین و هم برای والدین اصلی، جلسات مشاوره روان‌شناختی توصیه می‌شود تا ارتباط سالمی بین آن‌ها حفظ شود.

4. تولد و مسائل مربوط به آن

لحظه تولد نوزاد، پایان فرآیند بارداری و آغاز مراحل انتقال حضانت و مسئولیت‌ها است.

• مشارکت در تولد: والدین اصلی معمولاً در لحظه تولد حضور دارند تا نوزاد را بلافاصله پس از به دنیا آمدن در آغوش بگیرند.
• انتقال قانونی حضانت: بر اساس قراردادی که پیشتر امضا شده و قوانین کشور، حضانت نوزاد به والدین اصلی منتقل می‌شود. در این مرحله، کارهای قانونی لازم برای صدور گواهی تولد و ثبت نام والدین اصلی به عنوان والدین قانونی نوزاد انجام می‌شود.

این مراحل، یک مسیر کامل و دقیق را برای دستیابی به هدف نهایی، یعنی تولد یک نوزاد سالم فراهم می‌کنند.

جنبه‌های پزشکی و بهداشتی رحم اجاره ای

حفظ سلامت مادر جایگزین در طول فرایند اهمیت بسیار بالایی دارد. به همین دلیل تمام مراحل از ابتدا تا پایان تحت نظارت دقیق پزشکی قرار دارد. ممکن است در این دوران تهدیداتی وجود داشته باشد که کاملاً مشابه یک بارداری طبیعی است اما برخی از خطرات به دلیل فرایند درمانی بیشتر احتمال بروز دارد.

• سلامت مادر جایگزین

یکی از مسائل خطرناک سندرم تحریک بیش از حد تخمدان است که در نتیجه داروی باروری به وجود می‌آید. همچنین مادر جایگزین با عوارض شایع بارداری مانند دیابت بارداری یا پره اکلامپسی (فشار خون بالا) مواجه است. زایمان ممکن است با خطراتی مانند خونریزی یا نیاز به سزارین به دنبال داشته باشد.

• سلامت نوزاد

مهم‌ترین نگرانی والدین متقاضی، سلامت نوزاد پرورش یافته به وسیله رحم اجاره ای است. از نظر علمی هیچ تفاوتی بین سلامت نوزادی که از راه رحم اجاره ای به دنیا می‌آید با نوزادی که از طریق بارداری طبیعی متولد می‌شود، وجود ندارد.

مسائل ژنتیکی و بیولوژیکی

از آنجایی که نوزاد از نظر ژنتیکی به والدین اصلی تعلق دارد، هیچ ارتباط ژنتیکی با مادر جایگزین ندارد. بنابراین، هیچ‌گونه بیماری ارثی از مادر جایگزین به نوزاد منتقل نمی‌شود. تنها عامل مشترک بین آن‌ها، محیط رحم در دوران بارداری است.

چالش‌ ها و مسائل روان‌ شناختی رحم اجاره ای

سلامت روانی و جسمی مادر جایگزین از اهمیت کلیدی برخوردار است. به همین خاطر مادر جایگزین باید تحت مراقبت‌های کامل پزشکی و مشاوره‌های روان‌شناختی منظم قرار بگیرد. این قبیل مراقبت‌ها نه تنها سلامت جسمانی مادر را در طول بارداری تضمین می‌کند، بلکه به او کمک می‌کند تا چالش‌های عاطفی و روانی این فرآیند را به‌درستی مدیریت کند.

ملاحظات قانونی و اخلاقی رحم اجاره ای

رحم اجاره‌ای در قانون ایران به طور صریح و جامع قانون‌گذاری نشده است. با این حال، می‌توان قانون تصویب شده اهدای جنین در سال ۱۳۸۲ را به عنوان یک مبنای قانونی در نظر گرفت و احکام آن را به فرآیند رحم اجاره‌ای نیز تعمیم داد. برای ایجاد شفافیت و حمایت حقوقی متقابل بین والدین حکمی و مادر جایگزین، ضروری است که تمامی توافقات با تنظیم قراردادهای مدنی دقیق و جامع صورت پذیرد.

مزایا و معایب رحم جایگزین

استفاده از رحم جایگزین مانند هر روش درمان دیگری جنبه‌های مثبت و منفی متعددی دارد که باید به دقت بررسی شوند. این موارد هم برای والدین اصلی و هم برای مادر جایگزین حائز اهمیت است.

جنبه های مثبت استفاده رحم جایگزین

شاید بتوان گفت استفاده از رحم اجاره ای راهکاری امیدبخش برای افرادی است که به دلایل مختلف نمی‌توانند به طور طبیعی باردار شوند. بزرگترین مزیت این روش امکان داشتن فرزندی است که به لحاظ ژنتیک به والدین اصلی تعلق دارد. این موضوع برای زوج‌هایی که به شدت خواهان داشتن فرزندی از خون و ریشه هستند، ارزشمند است.

رحم اجاره ای تنها گزینه برای زوج‌هایی است که به دلایل پزشکی یا شکست در روش هایی مانند IVF نمی‌توانند خود باردار شوند.

جنبه های منفی استفاده رحم جایگزین

عمده چالش‌های این روش شامل مسائل مالی، حقوقی و عاطفی است.

هزینه‌های بالا: رحم جایگزین یک فرآیند بسیار پرهزینه است که شامل پرداخت به مادر جایگزین، هزینه‌های درمانی، داروها، بیمه و هزینه‌های حقوقی می‌شود.

پیچیدگی‌های حقوقی و قانونی: در برخی کشورها، قوانین مربوط به رحم جایگزین پیچیده و حتی مبهم است. این موضوع می‌تواند در صورت بروز اختلاف، چالش‌های حقوقی جدی ایجاد کند.

چالش‌های عاطفی و روانی: هم برای والدین اصلی و هم برای مادر جایگزین، این فرآیند می‌تواند از نظر روانی دشوار باشد. ممکن است مادر جایگزین پس از تولد، دچار وابستگی عاطفی به نوزاد شود یا والدین اصلی در طول بارداری احساس کنترل نداشتن بر روی شرایط را تجربه کنند.

حکم شرعی رحم اجاره ای

بین اکثر فقهای شیعه رحم اجاره‌ای فی نفسه اشکال ندارد، اما می‌بایست از مقدمات حرام مانند نگاه و لمس حرام خودداری شود و در صورت ضرورت جایز است. در فقه اهل سنت رحم جایگزین به دلیل مغایرت با موازین اخلاقی و شرعی حرام تلقی می‌شود و ممنوع است. در کل نظریات گوناگونی درباره استفاده از رحم جایگزین در بین مراجع وجود دارد و هر فرد باید بر اساس نظر مرجع تقلید خود عمل کند.

هزینه‌ های رحم اجاره‌ای

هزینه‌های رحم اجاره‌ای معمولاً بالا و چندوجهی است. در ادامه، توضیحاتی برای هر یک از این موارد آورده شده است:

۱. هزینه‌‌های پزشکی

هزینه‌های پزشکی و درمانی مهم‌ترین هزینه‌های رحم اجاره ای را تشکیل می‌دهد که شامل کلیه مخارج مربوط به لقاح مصنوعی (IVF) است؛ از جمله داروهای تحریک تخمک گذاری مانند آمپول گنادوتروپین، عمل تخمک گیری، لقاح جنین در آزمایشگاه و مهم‌تر از همه انتقال جنین به رحم مادر جایگزین.

همچنین، کلیه هزینه‌های مراقبت‌های دوران بارداری مادر جایگزین شامل معاینات منظم، سونوگرافی‌ها، آزمایش‌های غربالگری و هزینه‌های زایمان طبیعی یا سزارین جزو این بخش است.

۲. دستمزد مادر جایگزین

این مبلغ بابت زمان، تلاش و خطرات جسمی متحمل شده توسط مادر جایگزین در طول ۹ ماه بارداری به او پرداخته می‌شود. این دستمزد به صورت یک مبلغ ثابت و مشخص در قرارداد اولیه تعیین شده و معمولاً به صورت اقساطی یا در مراحل کلیدی فرآیند (مانند تأیید بارداری، ماه‌های متوالی و بعد از تولد) پرداخت می‌شود.

۳. هزینه‌‌های حقوقی

فرآیند رحم اجاره‌ای از نظر قانونی پیچیده است. این هزینه‌ها برای مشاوره حقوقی تخصصی و تنظیم قرارداد جامع و تفصیلی بین والدین اصلی و مادر جایگزین پرداخت می‌شود. هدف این قراردادها تعیین دقیق حقوق، مسئولیت‌ها، پوشش بیمه، نحوه تصمیم‌گیری در مواقع اضطراری و تضمین انتقال قانونی حضانت نوزاد پس از تولد است.

۴. هزینه‌‌های مشاوره و حمایت عاطفی

حمایت روانی و عاطفی در این فرآیند حیاتی است. این هزینه‌ها شامل جلسات مشاوره روان‌شناختی منظم برای مادر جایگزین (قبل، حین و پس از بارداری) و والدین اصلی است. هدف مدیریت استرس‌ها، چالش‌های عاطفی و ایجاد یک رابطه حمایتی و سالم بین طرفین است.

۵. سایر هزینه‌‌ها

در فرایند رحم جایگزین برخی مخارج متفرقه و پیش‌بینی نشده وجود دارد که ممکن است از دید والدین ویا مادر جایگزین پنهان بماند. بخشی از مهم‌ترین این هزینه‌ها شامل موارد زیر است:

• بیمه: پوشش هزینه‌های درمانی و پزشکی مادر جایگزین (که معمولاً به صورت جداگانه از دستمزد او در نظر گرفته می‌شود).
• هزینه‌های جانبی مادر جایگزین: شامل لباس‌های بارداری، هزینه ایاب و ذهاب به کلینیک و غیره.
• هزینه‌های سفر و اقامت: ممکن است والدین اصلی یا مادر جایگزین برای انجام فرآیند IVF یا زایمان نیاز به سفر داشته باشند.

سخن پایانی

رحم اجاره ای به عنوان یکی از آخرین راهکارهای بارداری سالم مورد تایید بسیاری از پزشکان است اما افرادی که تمایل به استفاده از این روش دارند بهتر است با دید شفاف و اطلاعات دقیق تصمیم بگیرند. تصمیم‌گیری نهایی فقط باید بعد از مشاوره کامل با پزشک متخصص، مشاور روان‌شناسی و کارشناس حقوقی انجام شود. در پروسه بارداری انواع مکمل های تقویت باروری و کمک بارداری مورد نیاز است که می‌توانید برای تهیه آن‌ها با تخفیف از طریق داروخانه آنلاین مثبت سبز اقدام کنید.