آلودگی و عفونت قارچی ممکن است در هر قسمتی از بدن رخ دهد. یکی از انواع قارچ‌های پوستی، بروز قارچ پوست سر است که علائم مختلفی از جمله التهاب، تورم و ریزش مو را به دنبال خواهد داشت. کودکان بیشتر از بزرگسالان در معرض خطر این نوع آلودگی هستند. این قارچ بیشتر در کودکان 10 ساله مشاهده شده است. به صورت کلی، طبق آمار جهانی 10 الی 20 درصد مردم در طول زندگی خود، دچار این عارضه خواهند شد. آگاهی از علائم و نحوه بروز آن، کمک بزرگی به پیشگیری، شروع هر چه سریع‌تر درمان و جلوگیری از پیشرفت عفونت خواهد کرد.
قارچ پوست سر چیست؟
قارچ پوست سر (Tinea capitis) که با اصطلاح‌های عفونت کرم حلقوی (ringworm) و هرپس تنسورانس (herpes tonsurans) نیز شناخته می‌شود، عفونت قارچی است که پوست و فولیکول‌های موی سر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در برخی موارد ممکن است مژه‌ها و ابروها نیز درگیر شوند. این بیماری، نوعی میکوز سطحی (superficial mycosis) یا درماتوفیتوز (dermatophytosis) در نظر گرفته و توسط گونه‌های درماتوفیتی میکروسپوروم (Microsporum) و تریچوفیتون (Trichophyton) ایجاد می‌شود.
این عفونت در ابتدا به غلاف ریشه خارجی فولیکول مو نفوذ و در نهایت به ساقه مو حمله می‌کنند. از نظر بالینی، کچلی به دو نوع التهابی و غیرالتهابی تقسیم می‌شود. نوع التهابی آن ممکن است منجر به بروز کریون (ندول‌های دردناک همراه با چرک) و آلوپسی و ایجاد زخم شود. در نوع التهابی، معمولا ریزش مو به صورت دائمی است. نوع غیرالتهابی آن منجر به ریزش موی دائمی نمی‌شود و باعث تیره‌تر شدن پوست در نواحی عفونی به صورت لکه‌های قهوه‌ای تا خاکستری می‌شود. با این که ممکن است قارچ پوست سر در هر رده سنی رخ دهد اما اغلب در کودکان در رده سنی 3 الی 14 سال مشاهده شده است.
عوامل قارچ پوست سر
عفونت قارچی ممکن است علاوه بر پوست سر، داخل فولیکول‌های مو را نیز درگیر کند. حدود 40 گونه از قارچ‌ها ممکن است باعث ایجاد چنین عفونتی شوند. قارچ‌های کپک مانند به نام درماتوفیت باعث ایجاد کچلی می‌شوند که توانایی آلوده کردن بافت کراتینی مانند مو را دارند. در ایالات متحده، درماتوفیت‌هایی به نام Microsporum و Trichophyton شایع‌ترین علل عفونت قارچی پوست سر هستند. این نوع قارچ‌ها در محیط‌های گرم و مرطوب مانند مناطق گرمسیری رشد می‌کنند. جنس قارچ‌های عفونی پوست سر معمولا از سه جنسTrichophyton ، Microsporum و Epidermophyton هستند. برخی از رایج‌ترین گونه‌ها مسبب کچلی ناشی از قارچ پوست سر عبارتند از:
- Trichophyton Sudanese
- Trichophyton tonsurans
- Trichophyton verrucous
- Trichophyton rubrum
- Microsporum canis
نحوه انتقال و ابتلا به قارچ پوست سر
درماتوفیت‌‌ها به عنوان عامل عفونی قارچ پوست سر براساس میزبان‌شان به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- گونه‌های انسان دوست (آنتروفیلیک)
- گونه‌های جانوردوست (زئوفیل)
- گونه‌های خاک‌دوست (ژئوفیل)
در نیوزلند، اروپا و آسیا شایع‌ترین عامل ایجادکننده قارچ پوست سر، گونه جانوردوست Microsporum canis است که از گربه‌ها منشا می‌گیرد. سایر قارچ‌های زئوفیل که باعث کچلی سر می‌شوند، عبارتند از:
- Nanum (میزبان: خوک)
- Distortum نوعی از M. canis (میزبان: گربه)
- Equinium (میزبان: اسب)
- Verrucosum (میزبان: گاو)
Trichophyton tonsurans یک درماتوفیت انسان‌دوست است که شایع‌ترین علت کچلی در ایالات متحده است. T.Violaceum نیز یک قارچ انسان‌دوست و در نیوزیلند در بیمارانی دیده شده است که از آفریقا یا خاورمیانه مهاجرت کرده‌اند. سایر نمونه‌های قارچ‌های انسان‌دوست که باعث کچلی سر می‌شوند، عبارتند از:
- Soudanese
- Schoenleinii
- Rubrum
- Audouinii
قارچ‌های ژئوفیل یا خاک‌دوست مانند M.gypseum از علل نادر کچلی سر هستند.
بروز میزان شیوع کچلی یا ریزش مو به دلیل عفونت قارچی بسته به منطقه جغرافیایی متفاوت است. عواملی که می‌توانند میزان شیوع آن را بالا ببرند، عبارتند از:
- تماس با حیوانات آلوده
- ازدحام در جمعیت و خانواده
- وضعیت نامناسب اجتماعی – اقتصادی
- آب‌وهوای گرم و مرطوب محیط زندگی
- تماس و ارتباط در محیط‌های ورزشی آلوده
قارچ پوست سر به لایه بیرونی پوست سر و مو حمله می‌کند و باعث شکستن موها می‌شود. این بیماری معمولا از راه‌های زیر منتقل می‌شود:
- انسان به انسان
- حیوان به انسان
- اشیاء به انسان (لباس، ملافه، شانه و ….)
یکی از عواملی که خطر شیوع و ابتلا به عفونت قارچی در سر را افزایش می‌دهد، سرکوب سیستم ایمنی است که ممکن است منجر به اختلال در رشد و استحکام ساقه مو و آسان‌تر شدن کلونیزاسیون عوامل عفونی شود. از جمله بیماری‌ها و شرایطی که وضعیت عفونت قارچی را بدتر می‌کند، عبارتند از:
- دیابت شیرین
- استفاده طولانی مدت از استروئید
- سرطان
- داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی
- کم خونی
انواع حالات درگیری موی سر با عفونت قارچی
پس از حمله قارچ به لایه شاخی پوست سر، به سمت پایین و در جهت فولیکول و ساقه مو رشد می‌کند. سپس با نفوذ قارچ به کوتیکول مو، ساقه مو درگیر می‌شود. معمولا انواع حالات درگیری مو با قارچ پوست سر به سه صورت زیر است:
- اندوتریکس (Endothrix): درماتوفیت به ساقه مو حمله کرده و در آن رشد می‌کند. هاگ‌های قارچ در داخل ساقه مو باقی می‌مانند و کوتیکول از بین نمی‌رود. T.tonsurans یک درماتوفیت آندوتریکس است.
- اکتوتریکس (Ectothrix): درماتوفیت در فولیکول مو رشد می‌کند و سطح مو را می‌پوشاند. اسپور قارچ در قسمت خارجی ساقه مو قابل مشاهده است و کوتیکول از بین می‌رود. M.canis یک درماتوفیت اکتوتریکس است.
- فاووس (Favus): در این حالت، التهاب، پوسته پوسته شدن یا اسکوتول و ریزش مو وجود دارد. یک عفونت مزمن درماتوفیت ناشی از T.schoenleinii و ناحیه درگیر در مو، فضاهای هوایی ساقه موها است. از نظر بالینی پوسته زردی در اطراف ساقه مو مشاهده می‌شود.
علائم قارچ پوست سر
کچلی ناشی از عفونت قارچی ممکن است بخشی یا کل سر را تحت تاثیر قرار دهد. علائم عفونت قارچی پوست سر عبارتند از:
- لکه‌های قرمز متورم
- بثورات خشک و پوسته پوسته
- خارش شدید
- ریزش مو به صورت تکه‌ای (آلوپسی)
- پوسته پوسته شدن پوست سر شبیه شوره سر
- تب جزئی
- تورم غدد لنفاوی
- شکنندگی مو
علائم بالینی بسته به گونه درماتوفیت، نوع حمله به مو و میزان پاسخ التهابی میزبان متفاوت است. اما در همه انواع آن، ریزش جزئی مو و التهاب پوست سر رخ می‌دهد. به طور کلی، علائم بالینی بسته به دو نوع غیرالتهابی و التهابی ممکن است متفاوت باشد. در ادامه، علائم اختصاصی انواع عفونت قارچی پوست سر آورده شده است:
- انواع غیرالتهابی: علائم انواع غیر التهابی عفونت قارچ پوست سر عبارتند از:
- لکه خاکستری: پوسته پوسته شدن ریز پوست سر و تکه‌های آلوپسی که به دلیل وجود هاگ روی موهای آسیب دیده خاکستری به نظر می‌رسد. ممکن است اریتما در پوست (سرخی پوست) (Erythema) مشاهده شود. این حالت در زمان آلودگی با گونه‌های انسان‌دوست بسیار نادر است، اما معمولا در زمان عفونت قارچی با گونه‌های زئوفیل (حیوان‌دوست) یا ژئوفیل (خاک‌دوست) رخ می‌دهد.
- نقاط سیاه: پوسته پوسته شدن ریز با لکه‌های آلوپسی، که به صورت نقاط سیاه و سفید به نظر می رسد. حالت نقاط به دلیل ساقه‌های مو شکسته ثانویه در اثر عفونت اندوتریکس ایجاد می‌شود.
- فلس انتشاری: در این حالت، شبیه شوره سر معمولی و بروز آلوپسی کم است یا علامت آلوپسی وجود ندارد.
- نوع التهابی: انواع التهابی عفونت قارچی که منجر به ریزش مو و کچلی می‌شوند، عبارتند از:
- چرک دانه انتشاری (Diffuse pustular): آلوپسی نقطه‌ای به همراه چرک دانه‌ها یا فولیکولیت (التهاب فولیکول مو) و معمولا به دلیل عفونت ثانویه با باکتری یا سایر قارچ‌ها رخ می‌دهد.
- کریون: یک واکنش التهابی شدید، ناشی از تاخیر در پاسخ ایمنی به قارچ است. این حالت به سرعت پیشرفت می‌کند و لکه‌های دردناک، سرخ و پر از مایع (عفونی) همراه با بروز حالت آلوپسی و چرک دانه‌های پراکنده را ایجاد می‌کند. این حالت معمولا توسط گونه جانور (حیوان)دوست ایجاد می‌شود و ممکن است منجر به آلوپسی دائمی شود.
- فاووس: فاووس، یک عفونت التهابی مزمن نادر به دلیل آلودگی با Schoenleinii است. در این حالت، موها کدر و بروز ضایعات فنجانی شکل زرد رنگ (اسکوتولا) در اطراف پایه موها مشخص می‌شود. اسکوتولا حاوی هیف (ریسه قارچ) و بقایای کراتین است و ترکیب این دو با هم، توده بزرگی را تشکیل می‌دهد.
عفونت قارچی پوست سر ممکن است گسترش یابد و سایر نقاط مودار از جمله ابروها و مژه‌ها را نیز درگیر کند و همچنین، در مواردی لنفادنوپاتی (تورم غدد لنفاوی) رخ می‌دهد.
نحوه تشخیص قارچ پوست سر
انواع راه‌های تشخیص عفونت قارچی پوست سر عبارتند از:
- استفاده از وود لایت (Wood light)
وودلایت، نوع خاصی از نور فرابنفش (UV) است. بسته به درماتوفیت موجود، ناحیه روی پوست سر ممکن است به رنگ زرد، سبز یا آبی بدرخشد. در اصل، معاینه با آن، یک روش تشخیصی مبتنی بر فلورسانس مو خواهد بود. اگرچه تعداد کمی از قارچ‌ها باعث ایجاد حالت فلورسانس در موهای آلوده می‌شوند. پزشک پس از تاباندن این نور، می‌تواند نوع قارچ را تا حدی تشخیص دهد. با این حال، برخی از قارچ‌ها چنین حالتی ندارند.
فلورسانس سبز روشن موهای آلوده معمولا ناشی از گونه‌های Microsporum (مانند Ferruginium، Audouinii، Canis و Distorum) است. شناسایی موهای آسیب دیده به این روش می‌تواند به تهیه یک نمونه مناسب برای میکروسکوپ و تعیین روش کشت کمک کند. این روش، در زمان آلودگی به دلیل قارچ Trichophyton و بروز عفونت آندوتریکس، به دلیل ماهیت غیرفلورسانت بودن آن، کاربرد نخواهد داشت. به استثنای گونه قارچی T.schoenleinii، که می‌تواند رنگ سبز مایل به خاکستری را ایجاد کند.
- درموسکوپی و تریکوسکوپی
درموسکوپی پوست سر (تریکوسکوپی) یک روش سریع و غیرتهاجمی، برای تشخیص و شروع درمان پیش از رسیدن نتیجه کشت نمونه است. اطلاعات به دست آمده در زمان درموسکوپی عبارتند از:
- موهای کاما (موهای کوتاهی که خم می‌شوند و به سمت پوست سر رشد می‌کنند و شبیه کاما هستند.)
- موهای اسکرو (موهای کوتاهی که مانند پیچ چوب پنبه حلقه خورده‌اند.)
- موهای زیگزاگ (موهای کوتاه دارای چندین خم در طول آن‌ها مانند یک الگوی زیگزاگی)
- موهای بارکد مانند (شبیه مورس کد)
- موهای خم شده
موهای اسکرو معمولا به دلیل عفونت ناشی از عفونت Trichophyton هستند و این حالت در زمان عفونت ناشی از M.canis بسیار نادر است. علائمی که معمولا در زمان درموسکوپی مشاهده می‌شود، اما جزو موارد تشخیصی – افتراقی نیستند، عبارتند از:
- فلس، کراتوز فولیکولی و پوسته
- اریتما (سرخی پوست)
- موهای شکسته
- نقطه‌های سیاه
- میکروسکوپ
با مشاهده نمونه‌های تهیه شده از پوست سر یا مو توسط میکروسکوپ می‌توان به سرعت آلودگی قارچی را تشخیص داد. نمونه‌ها در هیدروکسید پتاسیم قرار می‌گیرند و در زیر لنز میکروسکوپ نوری برای وجود هیف و هاگ بررسی می‌شوند
- کشت
کشت قارچ امکان شناسایی عامل ایجادکننده و در نتیجه منبع احتمالی عفونت را فراهم می‌کند. با این حال، این روش تشخیصی زمان‌بر خواهد بود (تا 4 هفته). معمولا برای جلوگیری از گسترش عفونت، لازم است هر چه سریع‌تر درمان آغاز شود.
- تکنیک‌های تشخیص مولکولی
غربالگری واکنش زنجیره‌ای پلیمراز یا PCR از جمله روش‌های سریع‌تر و با حساسیت بالا برای تشخیص عفونت درماتوفیت است.
- بیوپسی پوست سر
این روش معمولا زمانی انجام می‌شود که علائم به وضوح مشخص باشد.
روش درمان قارچ پوست سر
معمولا روش درمان عفونت قارچی پوست و موی سر به صورت زیر است:
- تجویز دارو: معمولا برای درمان قارچ پوست سر، یک داروی ضد قارچی قوی خوراکی تجویز می‌شود. دارویی که بیشترین کاربرد را دارد، گریزئوفولوین (Gris-Peg) است. در صورتی که فرد به این دارو حساسیت داشته باشد، از داروهای دیگر و جایگزین استفاده می‌شود. داروهای جایگزین شامل تربینافین، ایتراکونازول و فلوکونازول می‌شود. مدت زمان مصرف دارو معمولا 4 الی 8 هفته است تا زمانی که رشد مجدد موها و رفع علائم عفونت مشاهده شود.
- شستن با شامپو: شستشو با شامپوی دارویی، مانند شامپویی که حاوی کتوکونازول یا سولفید سلنیوم یکی از روش‌های موثر در توقف یا کند کردن گسترش عفونت قارچی است اما آن را به صورت کامل درمان نمی‌کند. معمولا باید حداقل 2 بار در هفته، موهای سر با این نوع شامپو شسته شود.
- کرم ضدقارچ: ممکن است پزشک یک کرم ضدقارچ را تجویز کند. این کرم به صورت موضعی در نقاط آسیب دیده مالیده می‌شود. این کرم‌ها نیز به جلوگیری از گسترش عفونت کمک می‌کنند اما آن را درمان نمی‌کنند.
- کورتیکواستروئیدها: در صورتی که بیمار دارای علامت کریون باشد، پزشک ممکن است داروهای کورتیکواستروئیدی مانند پردنیزون را تجویز کند. استروئیدها التهاب و بروز زخم را کاهش می‌دهند و از ریزش موی دائمی جلوگیری می‌کنند.
روش پیشگیری از ابتلا به قارچ پوست سر
اقدامات زیادی برای جلوگیری از ابتلا به قارچ پوست سر وجود دارد:
- از به اشتراک گذاشتن وسایل شخصی مانند کلاه، برس مو، شانه، بالش و کلاه ایمنی خودداری کنید.
- پوست سرتان را تمیز و خشک نگه دارید.
- کودکان مبتلا به ریزش مو و عفونت قارچی را از سایر کودکان دور نگه دارید.
- از رفت و آمد در مکان‌هایی آلوده خودداری کنید.
- بالش‌ها، ملحفه‌ها و دیگر ملافه‌ها را مرتب بشویید.
- دست‌های خود را بعد از نوازش، بازی با حیوانات خانگی یا تماس با آن‌ها بشویید.
سخن پایانی
در این مطلب از مجله داروخانه آنلاین مثبت سبز به بررسی قارچ پوست سر و دلایل مواجه شدن با این مشکل را بررسی کردیم. بسته به نوع گونه قارچ، ممکن است بیماران علائم مشابه یا متفاوت از هم داشته باشند اما معمولا پس از آلودگی قارچی، سرخی پوست سر، ریزش مو و التهاب مشاهده می‌شود. تشخیص و درمان سریع از پیشرفت عفونت و عوارض جانبی آن جلوگیری خواهد کرد. با رعایت اصول اولیه بهداشت شخصی، از ابتلا به این نوع قارچ تا حد زیادی جلوگیری خواهد شد.
